Miejsca kulturowo nieobojętne

Dywity

Pierwszą wzmiankę o Dywitach podaje dokument z 15 VII 1354 roku. Lokację Dywity otrzymały 5 X 1366r. z rąk Kapituły Warmińskiej, która równocześnie wyposażyła kościół parafialny. Pierwszy kościół gotycki poświęcony św. Apostołom Szymonowi i Tadeuszowi został wzniesiony prawdopodobnie jeszcze w wieku XIV i przyłączony do dekanatu dobromiejskiego. Wieża została postawiona na przełomie wieków XV i XVI. W 1893 rozebrano kościół pozostawiając wieżę. Wybudowano nowy i konsekrowano go 25 X 1897r. przez biskupa polowego Adolfa Namszanowskiego. Budowniczym nowego kościoła był ks. Józef Rapierski, który wyposażył także jego wnętrze. Neogotycki ołtarze, figury apostołów, konfesjonał i chór wykonały zakłady sznycerskie z Królewca. Szkoła wrocławska wykonała witraże, a szkoła śląska obrazy drogi krzyżowej i obrazy bocznych ołtarzy.

Most na rzece Wadąg

Most oddano do użytku w 1859 roku, jako skrócenie drogi do Dobrego Miasta - ulicę Królewską (dzisiaj al. Wojska Polskiego). Niestety - budowla obarczona wadą konstrukcyjną wkrótce runęła. Pod kierunkiem mistrza budowlanego Fölsche wzniesiono go ponownie, oddając do użytku jesienią 1862 roku. W latach 80-tych ubiegłego wieku most zamknięto ze względu na zły stan techniczny. Obecna konstrukcja jest w zasadzie rekonstrukcją pierwszej budowli, ale łuk mostu wykonany jest z betonu i olicowany cegłą, nowe są też przyczółki, choć wykorzystano do ich licowania kamienie z przyczółków starego mostu. Poszerzona w stosunku do pierwotnego obiektu została też jezdnia, dodano chodnik. W drugiej połowie lat 60- tych ub. wieku realizowano w Olsztynie, kultowy do dziś, film "Stawka większa niż życie". Most nad Wadągiem przy wjeździe do Dywit oraz droga z Olsztyna na Szczytno w okolicach jeziora Skanda, w tych dwóch miejscach, kręcono scenę jednego pościgu z odcinka „Podwójny nelson”. Pościg kręcono na drodze nr 53 wzdłuż Skandy, a samą scenę, w której samochód wpada do rzeki dograno nad Wadągiem. Ten drugi fragment znalazł się dodatkowo w czołówce serialu.

Brąswałd

Na skraju wsi na wzgórzu w Brąswałdzie znajduje się znany mieszkańcom naszej gminy kościół parafialny pod wezwaniem św. Katarzyny (1893-1896) Aleksandryjskiej. Niezwykłe dzieło architektoniczne (styl neogotycki) zostało zaprojektowane przez słynnego wówczas F. Heitmana (1853-1921). Jest on twórcą wielu urzędów pocztowych, szpitali, willi oraz kościołów między innymi Najświętszego Serca Jezusowego i św. Józefa w Olsztynie. Wyjątkowa i niespotykana w tym kościele jest polichromia, która pokrywa całe wnętrze świątyni. Malowidła powstały w latach 1908-1912 wykonane zostały przez malarzy akademickich Brandta z Berlina i Zeptera z Emmerichtu. W prezbiterium znajdują się wizerunki św. Piotra i św. Pawła. Po lewej stronie widnieje malowidło przedstawiające symboliczne przeniesienie św. Katarzyny ze starego do nowego kościoła. Po prawej stronie fresk przedstawiający mistyczne zaręczyny św. Katarzyny z Panem Jezusem. W nawie głównej znajdują się następujące motywy: adoracja Najświętszego Sakramentu, adoracja Serca Jezusowego, weneracja Różańca świętego, weneracja Serca Marii, weneracja Muzyki kościelnej. Jednak najciekawsze dla zainteresowanych historią są przedstawienia sklepienne w nawach bocznych. Tam pojawiają się wizerunki świętych, symboli religijnych i patriotycznych oraz znamienne budowle takie jakwzgórze Wawelskie, kościoły na Jasnej Górze, w Gietrzwałdzie, we Fromborku i inne. Pomysłowość księdza Walentego Barczewskiego celowo zawiera wybrane elementy krypto–patriotyczne i starannie dobiera postacie świętych myląc tropy władz pruskich a jednocześnie edukując okoliczną ludność. Poznając żywoty świętych poznawano poszczególne wydarzenia historyczne, jakie miały miejsce w naszym państwie. Ks. W. Barczewski dobrać świętych tak, że poznając ich żywoty jednocześnie poznawano całą historię Polski od chrztu aż po powstanie styczniowe i czasy ówczesne. św. Józefina (św. Fina) mało znana poprzez swój żywot i rodzaj przedstawienia stała się alegorią Polonii dla wtajemniczonych (nikt o tym nie wiedział). Warto zobaczyć to niezwykłe i wyjątkowe dzieło, które jest manifestacją wiary i patriotyzmu ks. W. Barczewskiego.

Mechanizm na zaporze zalewowej na jeziorze Mosąg

Zapora zalewowa umieszczona pod mostem drogowym (niewidoczna dla zwiadu lotniczego) służąca do podniesienia poziomu wody w jeziorze Mosąg. Między czterema podporami mostu zamocowano ogromne zastawy mogące zatrzymać znaczne masy wody, niesione przez Łynę, na wypadek wysokiego stanu wody lub awarii elektrowni w Brąswałdzie. Poziom wody można podnieść w czasie przestoju elektrowni (lub działań wojennych) i skierowaą wodę do napędu dawnego młyna wodnego w Barkwedzie. Most jest usytuowany na granicy wsi Brąswałdu i Barkwedy.

Elektrownia wodna

Na zachód od Brąswałdu znajduje się na Łynie elektrownia wodna. Uruchomiona została w latach 30-tych ubiegłego wieku, pracują w niej oryginalne maszyny z owych czasów. Moc zainstalowana 2, 2 MW, różnica poziomu wody to około 8, 5 m. Bardzo ciekawa jest przepławka na lewym brzegu, wzdłuż której można przenieść kajaki.

Muzeum - Dom Marii Zientary - Malewskiej w Brąswałdzie

Najbardziej znany budynek w tej pod olsztyńskiej wsi, to dom, w którym 4 września 1894 roku urodziła się Maria Zientara-Malewska, poetka, nauczycielka i działaczka warmińska. Na ścianie budynku wisi tablica upamiętniająca miejsce narodzin znanej Warmiaczki, przed wejściem stoi popiersie słynnej poetki.

Warto także zajrzeć do skromnego budynku biblioteki, który w latach 1931-1938 był ostoją polskości - działała tu polska szkoła. Dziś oprócz wypożyczalni im. Franciszka Kaupowicza znajduje się tu Izba Pamięci. Corocznie odbywa się tutaj konkurs recytatorski poezji Marii Zientary Malewskiej.

Bukwałd

Kaplica w Bukwałdzie Miejscowość Bukwałd otrzymała akt lokacyjny w dniu 16 września 1344 roku od Kapituły Warmińskiej. Na pagórku w centralnej części wsi znajduje się kaplica pod wezwaniem św. Józefa robotnika. Według tradycji pierwotnie została tu wystawiona kaplica jako wotum za uratowanie życia córki leśniczego, ugryzionej przez żmiję. W czasie jak dziewczyna walczyła o życie jej narzeczony złożył śluby Bogu, że za ocalenie życia dziewczyny wystawi kaplicę. Po wyzdrowieniu dziewczyna spełniła swą obietnicę. Kapliczka stała około stu lat. W 1858 roku mieszkańcy wsi Jan Biernatowski i Jakub Pamsa wybudowali większą kaplicę, która przetrwała niezmienionym stanie do 1930 roku. Kiedy okazała się zbyt mała wówczas pod kierownictwem rolnika Franciszka Bogdańskiego dobudowano drugą część kaplicy. Wewnątrz znajduje się ołtarz z XVII wieku (ok. 1800) z obrazem św. Józefa z Jezusem i św. Augustynem, wyżej jest umieszczony obraz św. Antoniego a na zwieńczeniu znajduje się rzeźba św. Michała Archanioła.

Frączki

Wieś notowana w 1358 roku jako (Flemingswalt). Tegoż roku 14 maja Frączki otrzymały przywilej lokacyjny nadany przez biskupa Jana Stryprocka zobowiązując zasadę co do wystawienia kościoła. W wykazie z XV wieku brak o nim wzmianki. Drugi kościół powstał w XVI wieku był on konsekrowany 25 września 1580 roku przez biskupa Marcina Kromera ku czci św. Marii Magdaleny. Stał on około 300 lat. Obecny neogotycki kościół wybudowano w XIX wieku. Konsekracji dokonał biskup Filip Krementz 2 lipca w 1883 roku. Samodzielną parafię utworzył bp Andrzej Thil 21 stycznia 1905 roku.

Kieźliny

Wieś znajduje się w bezpośrednim sąsiedztwie z miastem Olsztyn oddzielona od niego rzeką Wadąg. Przywilej lokacyjny dla już istniejącej wsi wydała kapituła warmińska 31 grudnia w 1348 roku. Kieźliny obejmowały 30 włók, nadanych na chełmińskim, między jeziorami Wadąg i Dywickim. Obecnie istniejąca tam kaplica (kościół parafialny) została wybudowana jako wotum wdzięczności mieszkańców za ocalenie wioski podczas epidemii zarazy w 1909 roku. 19 września 1909 roku dziekan olsztyński ksiądz Józef Teshner dokonał poswięcenia kaplicy ku czci św. Rozalii, patronki dotkniętych zarazą.

Nowe Włóki

Lokację otrzymały w 1426 roku wydał ją biskup Franciszek Kuhschmaltz dla juz Istniejącej tam wsi na 40 włókach. Neogotycka kamienna kaplica została wybudowana w 1874 roku o czym świadczy data na chorągiewce. 8 września tego roku poświęcił ją ówczesny proboszcz Sętala ksiądz Juliusz Graeber na cześć Narodzenia Najświętrzej Marii Panny i Matki Boskiej Szkaplerznej. Ołtarz pochodzi z XVIII wieku. W nim znajduje się obraz koronacji NMP a na ścianach bocznych obrazy świętej Rodziny i św. Walentego z ok. 1800 roku. Nad wejściem we wnęce znajduje się rzeźba Madonny z Dzieciątkiem posiadająca cechy ludowego baroku.

W miejscowości znajduje się pomnik z tablicą w języku niemieckim. Wypisano na niej imiona i nazwiska żołnierzy, którzy polegli podczas walk w latach 1914-1918 koło Nowych Włók, Gradek i Tuławek.

Sętal

Po raz pierwszy jest notowany pod nazwą Zusental w 1344 roku. Polska nazwa Sętal pojawiła się w XIX wieku. Pierwsza wzmianka o kościele pojawiła się w 1344 roku. W XVI wieku zostaje on odbudowany i konsekrowany. Spłonął w 1908 roku. Obecny kościół postawiono w 1910 roku. Konsekrował go 11 lipca 1911 roku bp Augustyn Bludau. Wnętrze kościoła posiada wystrój neogotycki. W ołtarzu głównym znajduje się rzeźba Trójcy Przenajświętrzej wykonana z drewna oraz rzeźby św. Mikołaja i aniołów. W lewym bocznym ołtarzu są rzeźby Matki Bożej ze św. Dominikiem oraz św. Anny i Joachima. W prawym ołtarzu znajduje się płaskorzeźba Przemianienia Pańskiego oraz święci Walenty i Bartłomiej. Kościół jest orientowany (ołtarz od strony wschodniej) trzynawowy.

Tuławki

Nazwa miejscowości jest pochodzenia pruskiego: talus – szeroki, i lauks – osada, wieś. Nad górną Łyną tego typu nazwy występują dość rzadko. Miejscowość ta jest najbardziej wysuniętą na północ i jedna z najstarszych w naszej gminie. Lokację na utworzenie wsi wydał biskup Jan Stryprock 5 lutego 1369 roku. W dekrecie uwzględnił dotację na uposażenie kościoła, jednak nie odnaleziono potwierdzenia czy wówczas został zbudowany. W XIV wieku budowano na warmińskich wsiach dosyć często kościoły drewniane W tym czasie były one nękane najazdami Litwinów, a drewnianą konstrukcją łatwo można było spalić. Wykaz parafii z końca XV wieku nie wskazuje na istnienie w Tuławkach kościoła. Liczne wojny polsko – krzyżackie w XV wieku również splądrowały i wyludniły miejscowość. W związku z tym biskup Jan Dantyszek wydaje nowy przywilej lokacyjny 23 maja 1538 roku. Lokalna kaplica jest pół barokowa, wymurowana z cegły na początku XVIII wieku. Świątynię konsekrował biskup Ignacy Krasicki 24 czerwca 1782 roku ku czci św. Michała Archanioła. Obecnie znajduje się tam ołtarz główny z XVII wieku z obrazem patrona. Pozostałe wyposażenie jest barokowe. Przy wejściu do kościoła została dobudowana dwukondygnacyjna drewniana wieża.